৫ | ১৯৬২ (তৃতীয় লোকসভা) | লাল বাহাদুৰ শাস্ত্ৰী | জঃ ২ অক্টোৱৰ, ১৯০৪ মৃঃ ১১ জানুৱাৰী, ১৯৬৬ | এলাহাবাদ | ৯ জুন, ১৯৬৪ৰ পৰা ১১ জানুৱাৰী, ১৯৬৬ লৈ | ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছ |
লালবাহাদুৰ শাস্ত্ৰী কঠোৰ শ্ৰম, কৰ্তব্যনিষ্ঠা, অসীম অধ্যৱসায়ৰ মাজেৰে নিজক প্ৰতিষ্ঠা কৰি যোৱা এইজন ব্যক্তিয়েই ভাৰতৰ দ্বিতীয় প্ৰধানমন্ত্ৰী হিচাপে শাসন ভাৰ গ্ৰহণ কৰিছিল। প্ৰধানমন্ত্ৰী জৱহৰলাল নেহেৰুৰ মৃত্যৰ পিছত খালী আসন পূৰাবলৈ লালবাহাদুৰ শাস্ত্ৰীৰ নামেই ৰাইজৰ জল্পনা-কল্পনাৰ যতি পেলাব পাৰিছিল। তেওঁৰ মহান দেশভক্তিৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধা জনাই দেশে তেওঁক ১৯৬৬ চনত ভাৰত-ৰত্ন উপাধিৰে সন্মানিত কৰিছিল। কথাতকৈ হাতে কামে আগবাঢ়ি য়োৱাটোহে মহান- এনে আদৰ্শৰে লালবাহাদুৰ অনুপ্ৰাণিত আছিল বাবেই তেওঁৰ বাসভৱনৰ সন্মুখৰ মাটিডৰাত ফুলনিৰ সলনি ৰূপান্তৰিত কৰিছিল ঘেঁহু পথাৰলৈ। তেওঁ স্বাধীনতা যুঁজাৰু আছিল।
Table of Contents
Early years (1904–1920)
শাস্ত্ৰীৰ জন্ম ১৯০৪ চনৰ ২ অক্টোবৰত কায়স্থ পৰিয়ালত তেওঁৰ মাক-দেউতাকৰ ঘৰত হৈছিল। শাস্ত্ৰীৰ পিতৃপুৰুষসকলে বেনাৰসৰ ওচৰৰ ৰামনগৰৰ জমিদাৰৰ সেৱাত আছিল, আৰু শাস্ত্ৰীয়ে জীৱনৰ প্ৰথম বছৰ তাত বাস কৰিছিল। শাস্ত্ৰীৰ দেউতাক শাৰদা প্ৰসাদ শ্ৰীবাস্তৱ এগৰাকী বিদ্যালয়ৰ শিক্ষক আছিল যি পিছলৈ প্ৰয়াগৰাজৰ ৰাজহ কাৰ্যালয়ত কেৰাণী হৈছিল, আনহাতে তেওঁৰ মাতৃ ৰামদুলাৰী দেৱী মোগলচৰাইৰ এখন ৰেল বিদ্যালয়ৰ প্ৰধান শিক্ষক আৰু ইংৰাজী শিক্ষক মুন্সি হাজাৰী লালৰ কন্যা আছিল। শাস্ত্ৰী তেওঁৰ পিতৃ-মাতৃৰ দ্বিতীয় সন্তান আৰু জ্যেষ্ঠ পুত্ৰ আছিল; তেওঁৰ এগৰাকী ডাঙৰ ভগ্নী আছিল, কৈলাশী দেৱী (খ. ১৯০০)।
১৯০৬ চনৰ এপ্ৰিল মাহত, যেতিয়া শাস্ত্ৰীৰ বয়স খুব কম ১৮ মাহ আছিল, তেতিয়া তেওঁৰ দেউতাক, যাক অলপতে ডেপুটি তহচিলদাৰ পদলৈ পদোন্নতি দিয়া হৈছিল, বুবনিক প্লেগৰ মহামাৰীত মৃত্যু বৰণ কৰে। ৰামদুলাৰী দেৱী, তেতিয়া মাত্ৰ 23 বছৰীয়া আৰু তেওঁৰ তৃতীয় সন্তানৰ সৈতে গৰ্ভৱতী আছিল, তাইৰ দুটা সন্তানক লৈ গৈছিল আৰু ৰামনগৰৰ পৰা মোগলচৰাইত থকা দেউতাকৰ ঘৰলৈ গুচি গৈছিল আৰু ভালৰ বাবে তাত থিতাপি লৈছিল। তেওঁ ১৯০৬ চনৰ জুলাই মাহত সুন্দৰী দেৱী নামৰ এজনী কন্যা সন্তানজন্ম দিয়ে। এনেদৰে শাস্ত্ৰী আৰু তেওঁৰ ভগ্নীসকল তেওঁৰ ককাক হাজাৰী লালজীৰ ঘৰত ডাঙৰ-দীঘল হৈছিল। অৱশ্যে, ১৯০৮ চনৰ মাজভাগত হাজাৰী লালজীনিজেষ্ট্ৰোকৰ ফলত মৃত্যুবৰণ কৰে। তাৰ পিছত, পৰিয়ালটোক তেওঁৰ ভায়েক (শাস্ত্ৰীৰ ডাঙৰ খুৰাক) দৰবাৰী লালে চোৱাচিতা কৰিছিল, যি গাজীপুৰৰ আফিম নিয়ন্ত্ৰণ বিভাগৰ মুখ্য কেৰাণী আছিল, আৰু পিছত তেওঁৰ পুত্ৰ (ৰামদুলাৰী দেৱীৰ সম্পৰ্কীয় ভাই) বিন্দেশ্বৰী প্ৰসাদে, মোগলচৰাইৰ এগৰাকী বিদ্যালয়ৰ শিক্ষকৰ দ্বাৰা চোৱাচিতা কৰিছিল।
এই পৰিস্থিতি সেই সময়ৰ বাবে যথেষ্ট মানক আছিল, য’ত ভাৰতীয় যুটীয়া পাৰিবাৰিক ব্যৱস্থা এক সমৃদ্ধ বাস্তৱআছিল; পাৰিবাৰিক সম্পৰ্ক আৰু দায়বদ্ধতাৰ অনুভূতি ই সেই সময়ৰ প্ৰাথমিক সামাজিক সুৰক্ষা আছিল। এই পৰিস্থিতিবোৰৰ পৰাও অনুমান কৰা উচিত নহয় যে শাস্ত্ৰী কম সুবিধাপ্ৰাপ্ত ভাৱে ডাঙৰ-দীঘল হৈছিল, বা তেওঁৰ শিক্ষা আৰু আৰামৰ সৈতে আপোচ কৰা হৈছিল। ইয়াৰ বিপৰীতে, যিহেতু তেওঁ এজন পদবীৰ ছাত্ৰ আছিল, তেওঁ তেওঁৰ কিছুমান সম্পৰ্কীয় ভাই-ভনীতকৈ ভাল শিক্ষা লাভ কৰিছিল। [8] বিদ্যালয়ৰ শিক্ষকৰ সীমিত দৰমহাত বহুতো নিৰ্ভৰশীল ব্যক্তিৰ সৈতে বিন্দেশ্বৰী প্ৰসাদে তথাপিও তেওঁৰ যত্নত থকা সকলো শিশুক ভাল শিক্ষা দিবলৈ সক্ষম হৈছিল।
1917 চনত, বিন্দেশ্বৰী প্ৰসাদক বাৰাণসীলৈ স্থানান্তৰ কৰা হয়, আৰু গোটেই পৰিয়ালটো তালৈ স্থানান্তৰিত হয়, যাৰ ভিতৰত আছে ৰামদুলাৰী দেৱী আৰু তেওঁৰ তিনিটা সন্তান। বাৰাণসীত, শাস্ত্ৰীয়ে হৰিশ চন্দ্ৰ উচ্চ বিদ্যালয়ত সপ্তম শ্ৰেণীত যোগদান কৰে।
সংগ্ৰামী জীৱন
১৯৩২ চন, এলাহাবাদ কংগ্ৰেছ কৰ্মীয়ে থিৰাং কৰিলে যে, চহৰৰ ব্লক টাৱাৰত তেওঁলোকে জাতীয় পতাকা উত্তোলন কৰিব। কিন্তু সেইসময়তে ক’ৰবাৰ পৰা অহা গৰুগাড়ী এখন ব্লক টাৱাৰৰ ফালে আগবাঢ়িল। গাড়ীখনৰ ভিতৰত মুখৰ পৰা ভৰিলৈ বোৰ্খা পৰিধান কৰা এগৰাকী সম্ভ্ৰান্ত মুছলমান মহিলা আছিল, মহিলা বাবে পুলিচে তেওঁক বাধা আৰোপ নকৰিলে। ব্লক টাৱাৰৰ ওপৰলৈ উঠি গৈ তেওঁ বোৰ্খা খুলিলে আৰু নিজৰ কাম হাচিল কৰি চিঞৰি উঠিল বন্দে মাতৰম বুলি। পুলিচে তেতিয়াহে লক্ষ্য কৰিলে বোৰ্খাৰ তলত যোৱা গৰাকী মহিলা নাছিল, লালবাহাদুৰহে আছিল। লগে লগে পুলিচে তেওঁক গ্ৰেপ্তাৰ কৰিলে। এনেকৈ লালবাহাদুৰে এলাহাবাদ অঞ্চলত নিজৰ সংগঠন প্ৰতিভাৰে জনসাধাৰণৰ মাজত সোমাই পৰিল আৰু নিৰ্বাচিত হ’ল এলাহাবাদ পৌৰসভাৰ সদস্যৰূপে। সাত বছৰ ধৰি কাম কৰাৰ পিছত এইবাৰ তেওঁ এলাহাবাদ নগৰ উন্নয়ন সমিতিৰো সদস্য নিৰ্বাচিত হয়। ১৯৩০ চনৰ পৰা জিলা কংগ্ৰেছৰ সম্পাদক আৰু পিছত উত্তৰ প্ৰদেশ কংগ্ৰেছ কমিটীৰ সাধাৰণ সম্পাদক নিৰ্বাচিত হয়। ১৯৩৭ চনত তেওঁ উত্তৰ প্ৰদেশ বিধান সভাৰ সদস্য নিৰ্বাচিত হয়। ১৯৪৭ চনতো পুনৰ সদস্য নিৰ্বাচিত হৈ ১৯৪৭ চনৰ পৰা পণ্ডিত গোবিন্দ বল্লভ পণ্টৰ নেতৃত্বত প্ৰথমে পাৰ্লিয়ামেণ্টৰী চেক্ৰেটাৰী আৰু পাছলৈ গৃহ-পৰিবহণ দপ্তৰৰ মন্ত্ৰী হিচাপে নিযুক্ত হয়। তাৰ পিছত কংগ্ৰেছৰ নাছিক অধিবেশনৰ সভাপতি জৱাহৰলাল নেহেৰু আৰু সাধাৰণ সম্পাদনক গুৰু দায়িত্বভাৰ দিলে লালবাহাদুৰ শাস্ত্ৰীক। ১৯৫২ চনত তেওঁ নিৰ্বাচিত হ’ল ৰাজ্যসভালৈ। তেওঁ ৰেল আৰু পৰিবহণ দপ্তৰৰ মন্ত্ৰী হিচাপে নিযুক্ত হ’ল। তেওঁ জনতা গাড়ী প্ৰচলন কৰিছিল আৰু শেষত অৰিয়ালুৰ এক ভীষণ ৰেল দুৰ্ঘটনাৰ বাবে তেওঁ লজ্জিত হৈ মন্ত্ৰিত্বৰ পদত্যাগ কৰিছিল। ১৯৫৭ চনত পুনৰ তেওঁ যোগাযোগ আৰু পৰিবহণ মন্ত্ৰী নিযুক্ত হৈছিল। ১৯৬১ চনত নিযুক্ত হৈছিল গৃহমন্ত্ৰী হিচাপে। ১৯৬৪ চনৰ ২৬ জানুৱাৰীৰ পৰা দপ্তৰ বিহীন মন্ত্ৰী ৰূপেও কাৰ্যনিবাহ কৰিছিল। কিন্তু ১৯৬৪ চনৰ ২৭ মে’ত নেহেৰুৰ মৃত্যুত তেওঁকে ভাৰত ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ দায়িত্বভাৰ দিছিল। তেওঁৰ কাৰ্যকাল আছিল মাত্ৰ ১৮ মহীয়া। ১৯৬৫ চনৰ ছেপ্টেম্বৰত পাকিস্থানে কাশ্মীৰ আক্ৰমণ কৰিলে, ভাৰতেও প্ৰত্যুত্তৰ দিলে আৰু ভাৰত বিজয়ী হ’ল।
ৰাজনৈতিক জীৱন
১৯৪৬ চনত উত্তৰ প্ৰদেশৰ তেতিয়াৰ মুখ্যমন্ত্ৰী গোবিন্দ মাটাৰক তেওঁৰ বিধানসভা সম্পাদক হিচাপে নিযুক্তি দিয়া হয় আৰু ১৯৪৭ চনত তেওঁক মন্ত্ৰীসভাত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হয়। গোবিন্দত তেওঁক আৰক্ষী আৰু পৰিবহণ মন্ত্ৰালয়ৰ দায়িত্ব অৰ্পণ কৰা হৈছিল। তেওঁৰ মৃত্যুত সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষ শোক প্ৰকাশ কৰিছিল। তেওঁক মৰণোত্তৰভাৱে ১৯৬৬ চনত ভাৰতৰত্ন বঁটা প্ৰদান কৰা হয়।
বিদেশ ভ্ৰমণ
প্ৰধানমন্ত্ৰী হৈ থকা কালছোৱাত তেওঁ কয়ৰোত অনুষ্ঠিত গৌষ্ঠী নিৰপেক্ষে ৰাষ্ট্ৰ সন্মিলন, লণ্ডনত আয়োজিত কমনওৱেলথ প্ৰধানমন্ত্ৰী সন্মিলনৰ উপৰিও ৰাছিয়া, যুগোশ্লাভিয়া, কানাডা আদি ৰাষ্ট্ৰবোৰলৈ গৈ সেইবোৰ দেশৰ লগত ভাৰতৰ বন্ধুত্ব গঢ়াত আগভাগ লৈছিল। তদুপৰি ভাৰতৰ সংবিধানে ৰাষ্ট্ৰভাষা ইংৰাজীৰ সলনি হিন্দী আৰু প্ৰত্যেক ৰাজ্যতে সংখ্যা গৰিষ্ঠ মাতৃভাষাক মৰ্যাদা দিলে। কিন্তু অসমত অসমীয়া ভাষা প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত কিছুমানে বিধিপথালি দিলে, কিন্তু গৃহমন্ত্ৰী লালবাহাদুৰ শাস্ত্ৰীয়েই এই অসম সমস্যাৰ সমাধান কৰিলে। যাক শাস্ত্ৰী ফৰ্মূলা নামেৰে জনাজাত।[3]
পুৰস্কাৰ, বঁটা আদি
ভাৰত-ৰত্ন বঁটা (১৯৬৬ চন)
মৃত্যু
লালবাহাদুৰ শাস্ত্ৰীৰ ১৯৬৬ চনৰ ১০ জানুৱাৰীত নিশা শুই থকা অৱস্থাতেই শেষ নিশ্বাস ত্যাগ কৰিছিল।